ایــن روزهــا در مــاه پرشــور محــرم بــه ســر ًمیبریــم. ماهــی کــه همــه ی مــا مســلما از بــدو کودکــی تاکنــون آن را بــا نمادهــای
گوناگونــی درک کردهایــم و ایــن مــاه را بــا عناوینــی همچــون شــهادت امــام حســین و یارانــش، واقعــه ی عاشــورا و عــزاداری شــیعیان
میشناســیم و آن را لمــس کردهایــم.
در ایــن روزهــا میبینیــم کــه نوعــی پویایــی و شــور و حــال در بیــن مــردم حاکــم اســت. شــور و حالــی کــه آنهــا را بــه مســاجد و تکیه هــای عــزاداری میکشــاند. نوعــی حــس ماتــم و عــزا درعین حــال نوعــی غوغــا و شــلوغی در جامعــه حاکــم میشــود. هیئت هــای مذهبــی رونــق میگیرنــد.
عــده ای بـه نیـت احتـرام بـه صاحب عـزای ایـن روزهـا نـذری و طعـام میدهنـد. برخـی بـه دنبـال این نذریهــا و طعامهــا هســتند. به این ترتیب میتــوان ادعــا نمــود کــه یکــی از بزرگتریــن و مهمتریــن مناســک جمعــی تشــیع عــزاداری محــرم اســت.
مناســکی کــه محتــوای آن گفتمـان دینـی منحصربـه فـردی را بـه وجـود آورده اســت و آن گفتمــان کربالســت. مقصــود از گفتمــان کربــا عبارتهــای متعــددی اســت کـه واژگان آن مربـوط بـه حادثـهی کربالسـت و ایـن عبـارات بـرای روایـت ایـن حادثـه و در یـک قالـب مذهبـی و ذهنیـت عبـادی مؤمنـان شــکل گرفته اســت و ایــن گفتمــان بــه دلیــل نقــش مهمــی کــه در حیــات دینــی مــردم داشـته اسـت توسـط مـردم بـه صـور مختلـف در طــول تاریــخ بازســازی و صورت بنــدی شــده اســت.
ازجملــه مهمتریــن ایــن صورت بندی هــا تعزیه خوانی،روضه خوانــی، ســفره های نــذری خانگی،دســته های زنجیرزنــی و مجالــس عــزاداری و هیئت هــای مذهبــی اســت.
درنتیجــه میتــوان گفــت در تشــیع مناســک عــزاداری و گفتمــان کربــلا و تغییــرات آن بازنمایــی از ســبک زندگــی دینــی مــردم و تغییــرات آن در اقشــار مختلــف اجتماعــی میباشــد.
و شــاید بــه همیــن دلیــل باشــد کــه جامعــه شناســان در حــوزه ی جامعه شناســی دیــن خصوصــا علاوه بــر بررســی نظــام روابــط دیــن بــا جامعــه و ســازمانها و نهادهــای اجتماعــی و شــناخت مناســک و شــعائر دینــی بــه دنبــال یافتـن کارکردهـای اجتماعـی عقایـد دینـی در زندگــی مــردم جامعــه هســتند.
گفتــه میشــود کــه دیــن از دو رکــن اصلــی باورهــا و اعمــال تشــکیل میشــود. مقصــود از باورهــا همــان عقایــد دینــی اســت و اعمــال دینــی نیــز کنــش اجتماعــی حاصــل از باورهــا و عقایــد دینــی میباشــد.
مراســم و مناســک دینــی نیــز درواقــع بخشــی از همیــن اعمــال دینــی یعنــی کنشهــای اجتماعــی دینــی محســوب میشــوند.
مراســم عاشــورا در جامعــهی تشــیع طبیعتــا یــک کنــش جمعــی مذهبــی بســیار مهــم اســت کــه فراتــر از آنکــه دارای ابعــاد مذهبــی و تاریخــی باشــد، مناســبات اجتماعــی خاصــی را ایجــاد میکنــد و بــرای مــردم دارای مجموعــه ای از کارکــرد و نقــش در زندگــی ً به همین فـردی و اجتماعی آنهاسـت. و احتمالا دلیــل اســت کــه در طــول ســالیان دراز مــردم همچنــان بــا شــور و اشــتیاق فــراوان بــه ایــن مناســک عــزاداری پــای بنــدی فــراوان دارنــد.
همچنین بخوانید: انشا درباره حضرت زینب (س)
به طورکلــی پژوهشهایــی کــه در بــاب مناســک عــزاداری محــرم و گفتمــان کربــلا میتوانــد صــورت گیــرد بــه چنــد دســته ی کلــی تقســیم میشــود.
۱)پژوهشهای تاریخ نگارانه
۲)تحقیقات درون دینی
۳)پژوهشهــای دارای رویکــرد سیاســی اجتماعــی و فرهنگــی
کــه البتــه ضمــن بیــان ایــن نکتــه کــه هــر ســه نــوع پژوهــش ذکرشــده از جهاتــی باهــم در ارتباط انــد، امــا در ایــن نوشــتار تلاش بــر آن اســت کــه در قالبــی مختصــر مناســک محــرم بــا رویکــرد اجتماعــی و فرهنگــی بــه بررســی گذاشــته شــود.
درزمینــه ی تحلیــل اجتماعــی و فرهنگــی مناسـک عـزاداری و گفتمـان کربـلا “سـروش” ســه نــوع مشــخص از دیــنداری را از هــم
متمایــز میکنــد.
۱)دیــنداری معیشــت اندیش۲)دیــنداری معرفــت اندیــش ۳)دیــنداری تجربــه اندیــشه.
“ســروش” معتقــد اســت دیــنداری معیشــت اندیــش دو وجــه دارد. یکــی وجــه عالمانــه و دیگــری وجــه عامیانــه. دیــنداری معیشــت اندیـش داری وجـه عامیانـه بـه آداب و مناسـک و مقـولات سـنتی و اسـطورهای بسـیار متمایـل اســت.
و در حقیقــت بــرای ایــن دســته از دیــنداران هرچــه ابعــاد اســطورهای و فــرا جهانــی و فــرا تاریخــی دیــن بیشــتر باشــد آن دیــن بــرای آنهــا دلنشــین تر خواهــد بــود.
همچنیـن جامعه شـناس معاصـر آنتونـی گیدنـز دریکــی از مقــاالت خــود بنــام دیــن به مثابــه یـک نظـام فرهنگـی میگویـد دیـن به منزلـه ی بخشــی از یــک فرهنــگ بــا نمادهــای مقــدس و کارکردهــای آن ســروکار دارد تــا روحیــات آدمهــا یعنــی کیفیــت زندگی،ســبک اخلاقی و دیــدگاه زیبایی شــناختی آنــان را بــا تصــوری کــه از واقعیــت عملکــرد اشــیا دارنــد و اندیشــه ها و تصــورات آنهــا دربــارهی نظــم باهــم ترکیــب کنــد.
به این ترتیــب گیدنــز دیــن را اینگونــه تعریــف میکنــد و بیــان مــیدارد: “دیــن مجموعــه ی نظام منــدی از نمادهاســت کــه از طریــق ایجــاد مفاهیمــی در بــاب نظــم عمومــی جهــان هســتی بــه تثبیــت روحیــات و حــالات قانع کننــده و پایــدار در انســانها میپــردازد و میکوشــد ایــن مفاهیــم را بــا هالــه ای از واقعیــت بپوشــاند تــا ایــن روحیــات و حــالات در انســانها واقــع بینانــه بــه نظــر آیــد.”
بــه عقیــده ی گیدنــز دیــن بــا ارائــه ی چشــم انداز مذهبـی بـرای مؤمنـان بـه حـل مسـئله ی معنـا بـرای دیــنداران میپــردازد و میگویــد ایمــان مذهبــی در جریــان مناســک شــکل میگیــرد. بــه اینترتیــب ازنظـر گیدنـز ایـن مناسـک دینـی هسـتند کـه هـم مفاهیـم کلــی مذهبــی را شــکل میدهنــد و هــم الــزام پذیــرش ایــن مفاهیــم مذهبــی را توجیــه میکننــد.
در حقیقــت در مراســم و آیین هــای دینــی روحیــات معنــوی افــراد و جهان بینــی آنهــا به طــور نمادیــن باهــم درمی آمیزنــد و آگاهی هــای معنــوی مــردم را شــکل میدهــد.
بر همیـن مبنـا رابطـه ی دیـن بـا جامعـه رابطـه ای یکطرفـه و منفعلانه نیســت و طبــق نــکات ذکرشــده در ایــن دیــدگاه دیــن نه تنهــا نظــم اجتماعــی را تفســیر و تحلیــل میکنــد بلکــه خــود نیــز نظــم را ایجــاد میکنــد و بــه آن شــکل و ماهیــت میبخشــد.
حـال اگـر بخواهیـم تنهـا انـدک نگاهـی بـه تاریـخ معاصـر ایــران بایــد ایــن نکتــهی مهــم را ذکــر کــرد کــه پــس از پیــروزی انقــاب اســامی نوعــی ایدئولــوژی مذهبــی در جامعــه گســترده شــد کــه طــی آن مذهــب و مناســک مذهبـی ازجملــه مهمتریــن امــور اجتماعـی محســوب شــدند.
همچنیــن جنــگ تحمیلــی ایــران و عــراق نیــز زمینــهی گسـترش فرهنـگ عاشـورایی و مناسـک مذهبـی حـول آن را بیـش از قبـل فراهـم کـرد چراکـه میـان مفهـوم شـهادت در جبهـه و شـهادت امـام حسـین و یارانـش در واقعـه ی عاشـوراشــباهت و همپوشــانی ایجــاد شــد.
درمجمــوع بایــد گفــت در ایــران امــروز یکــی از مهمتریــن عناصــر حیــات دینــی مــردم گفتمـان کربالسـت و کارکـرد دیـن بـرای مـردم ایـران تنهـا محــدود بــه مســائل خــاص و کلان نیســت.
بلکــه طــی ایــن مقالــه و نوشــتار ســعی شــد بیــان شــود یکــی از مهمتریــن نقشهـا و کارکردهـای دیـن تـداوم جریـان عـادی زندگـی و معنـا بخشـی بـه زندگـی روزمـره ی مـردم و اعطـای اسـتحکام معنایــی بــه حیــات اخلاقی و اجتماعــی آنهاســت.
بــه همیــن دلیــل اســت کــه در ایــام محــرم مشــاهده میکنیــم کــه نوعــی پویایــی و تحــرک اجتماعــی ناشــی از تقــدس حادثــهی کربــا بــه زندگیهــای سرشــار از فشــار و ســختی مــردم وارد میشــود و هــم تحمــل ســختیها و مصائــب زندگــی را حداقــل بــرای اقشــار مذهبــی جامعــه
آســانتر میکنــد.
درمجمــوع میتــوان اینگونــه نتیجه گیــری کــرد کــه گفتمــان کربــلا و فرهنــگ دینــی عاشــورایی در زمینــه ی آگاهیهــای مذهبــی بــه پیــروان خــود بینــش میدهــد.
و همچنیــن بــرای آنــان ایــن امــکان را فراهــم میســازد کــه بــه هویتســازی دینــی خــود بپردازنــد و تفــاوت خــود را از دیگــران تشــخیص دهنــد و هــم اینکــه گفتمــان کربــا یــک ایدئولــوژی اســت چراکــه روش تفکــر و ســبک زندگــی بــه خصوصــی را ایجــاد میکنــد کــه ایــن تفکــر خــاص میتوانــد مــورد ارزیابــی مثبــت و منفــی قــرار گیــرد.
فرناز فتوحی نیا
نشریه نوآوران _ انجمن علمی جامعه شناسی دانشگاه اصفهان