طـلاق ازنظـر لغـوی بـه معنـی رها شـدن میباشـد و در اصطلاح پایـان دادن زناشـویی بهوسـیله زن و شـوهر. طلاق را اغلـب راه حـل رایـج و قانونـی عـدم ســازش زن و شــوهر ، فروریختــن ســاختار زندگــی خانوادگــی، قطــع پیونــد زناشــویی و اختـلال در ارتبــاط والدیــن و فرزنــدان تعریــف کرده انــد.
درحقیقــت همانگونــه کــه پیونــد بیــن افــراد طبــق آییــن و قراردادهــای رســمی و اجتماعــی برقــرار میشــود چنانچــه طرفیــن نتواننــد بــه دالایل گوناگــون شــخصی ، محیطــی ، اجتماعــی و … بــا یکدیگــر زندگــی کننــد به ناچــار طبــق مقــررات و ضوابطــی از هــم جــدا میشــوند. درواقــع خانــواده همچـون عمارتـی اسـت که زن و شـوهر سـتونهای آن را تشــکیل میدهنــد و فروریختــن هــر ســتون اســتحکام و اســتواری عمــارت را دچــار تزلــزل و گسســتگی میکنــد.
طلاق بــا ایــن دیــد یکــی از غامض تریــن پدیده هــای اجتماعــی ، ارکان خانــواده را درهم ریختـه و بیشـترین آثـار مخـرب خـود را بـر روی فرزنــدان برجــای میگــذارد. طلاق گسســتن و فروپاشـیدن و نابـودی کانـون گـرم زندگـی اسـت کــه اثــرات جبران ناپذیــر بــر اعضــاء خانــواده میگــذارد.
در تحقیقــی کــه توســط جــی هبـر(۱۹۹۰ )صـورت گرفـت مشـخص گردیـد ازدواجهایـی کـه بـه طلاق منجـر شـده اند کاهــش شــدیدی در اعتمادبه نفــس اعضــاء خانــواده بــه وجــود میآورنــد. چنیــن کمبــودی میتوانــد ماهیتــی اجتماعــی روانــی یــا جســمی باشــد.
کاهـش اعتمـاد بـه نفــس درنتیجــه طلاق منشــأ مهــم اختلالات اعضـاء خانـواده در حیـن و بعـد از طلاق میباشـد.
طلاق پدیــدهای چندبعــدی اســت. هنگامیکــه خانــوادهای از هــم میپاشــد بــه نظــر میرســد یــک دعــوای ســاده عامــل ایــن انفجــار بــوده
اســت حالآنکــه چنیــن نیســت و مجموعــهای از عوامــل روانــی اجتماعــی پدیــد آمــده به همپیوســته اند و بنیــان خانــواده را بــر بــاد
دادهانــد.
بنابرایــن طلاق به عنــوان پدیــدهای اجتماعــی مطــرح اســت. زمانــی کــه جامعــه در معــرض آســیبهای بنیــادی قــرار گیــرد
روابــط اجتماعــی نیــز بیمارگونــه میشــوند و فســاد گوشــه بــه گوشــه جامعــه را دربــر میگیـرد.
طلاق قربانیـان زیـادی دارد، خـود زوجیــن و خانوادههــا و حتــی دوســتان آنــان ازنظــر عاطفــی تحــت تأثیــر قــرار میگیرنــد.
از میـان زوجیـن آنـان کـه ازنظـر اقتصـادی ضعیفتــر هســتند پــس از طلاق وضعیــت ســختی خواهنــد داشــت ولــی بزرگتریــن
قربانیــان طلاق فرزنــدان طلاق هســتند.
علــل طلاق در جوامــع ســنتی پیشــین عبــارت بودنــد از : مســائل و مشــکالت مالــی ،اعتیــاد،وجــود همســر جدیــد ،خشــونت و بدرفتــاری مــردان. ولــی در جوامــع صنعتــی
امــروز علــل و عوامــل طلاق عبارتانــد از :
۱ )عــدم تعلق خاطــر زن و مــرد بــه یکدیگــر، در ایــن حالــت زن و مــرد احســاس میکننــد دیگــر ازنظــر روحــی و عاطفــی نمیتواننــد بــه همســر خــود کمکـی بکننـد یـا کمـک بگیرنـد.
۲ )افزایـش آگاهـی زنـان از حقوق خــود
۳ )اختلاف ســلیقه بیــن زوجیـن
۴ )عـدم تحمل خشـونت مثــل گذشــته توســط زنــان
۵ )به هم ریختگــی و نابســامانی روابــط خانوادگــی و عــدم انســجام خانــواده
۶ )عامـل اقتصـادی:
الـف: زن و مـرد خواهــان اســتقالل مالیانــد و در ایــن حالــت هماهنگــی همــکاری میانشـان گـم میشـود
ب: اسـتقلال مالــی زنــان باعــث عــدم اتــکای آنــان بــه شوهرانشــان میشــود.
۷ )نــگاه مردسالارانه جامعــه نســبت بــه زنــان مثــل قوانیــن کشــور – مــرد هــر وقــت بخواهــد میتوانــد زنــش را طلاق دهــد-
۸ )عــدم همســانی در ازدواج
۹ )فقــدان سیســتمهای حمایــت اجتماعــی مثــل وجــود اعضــاء خانــواده آگاه
۱۰ )نبــود سیســتم مشــاوره مناســب
۱۱ )فحشــاء و روابـط جنسـی خـارج از چهارچـوب خانـواده
۱۲ )عـدم درک تفاوتهـای یکدیگــر توســط زوجیــن. برخــی تحلیلگــران طلاق را یــک پدیــده عــادی میداننــد و افزایــش میــزان آن را به عنــوان یــک بحــران اجتماعــی تلقــین میکننــد .
برخــی نیــز منافعــی بــرای طلاق برمیشـمارند. آنهـا میگوینـد طلاق منجــی زوجهایــی اســت کــه در یــک پیونــد غیـر موفـق گرفتارشـدهاند . زنـان کـه امـروزه ازنظــر اقتصــادی بســیار فعالتــر و موفقتــر هسـتند میتواننـد در سـایه آزادی کـه طلاق در اختیـار آنهـا قـرار میدهـد آینـده بهتـری ً طلاق بـرای خـود رقـم بزننـد .
اتفاقـا کــودکان هــم نعمــت اســت چــون آنهــا را از شـر بگومگوهـا و منازعـات دائمـی والدیـن ناســازگار خــاص میکنــد. برخــی نیــز از طلاق اســتقبال کردهانــد و ادعــا میکننــد کــه خانــواده ســنتی نســبت بــه خانــواده تــک سرپرســت برتــری نــدارد.
امــا اکثــر پژوهشــگران نظــر دیگــری دارنــد؛ اینکــه والدیـن حقدارنـد یـک پیونـد ناخوشـایند را بهوسـیله طلاق پایـان دهنـد جـای مناقشـه نــدارد و همچنیــن در خانوادههایــی کــه منازعـات دائمـی زندگـی را تلـخ کـرده گاهـی ممکــن اســت طلاق، کــودکان را در وضعیــت بهتــری قــرار دهــد نیــز بحثــی نیســت . امــا بهصــورت واقعبینانــه نبایــد چشـم خـود را بـر آثـار مخـرب طالق بسـت.
بــرای روشــن شــدن مســئله چنــد مــورد از آثــار ســوء طلاق کــه متکــی بــر تحقیقــات دانشـگاهی اسـت موردتوجـه قـرار میدهیـم:
۱)کودکانــی کــه بــا والدیــن اصلــی خــود زندگــی نمیکننــد احتمــال خیلــی بیشــتری دارد کــه قربانــی شــوند یــک پژوهــش نشــان میدهــد
احتمــال اینکــه کودکــی کــه بــا یکــی از والدیــن خـود زندگـی میکننـد مـورد تجـاوز جنسـی قـرار میگیرنــد ۷۰ %بیشــتر از آنهایــی اســت کــه بــا
پـدر و مـادر خـود زندگـی میکننـد( آمـار جهانـی) و علــت ایــن مســئله تمــاس بیشــتر گــروه اول بــا مردانــی اســت کــه بــا آنــان بســتگی خویشــاوندی ندارنــد.
زندگــی بــا ناپــدری خطــر زیــادی را متوجــه کــودکان میکنــد و از میــان عواملــی کــه تاکنــون شناخته شــده اســت ، مهمتریــن عامــل پیشبینــی سوءاســتفاده از کــودکان میباشــد.
۲)فروپاشــی خانــواده خطــر خودکشــی را بهصــورت معنـاداری افزایـش میدهـد. متلاشی شـدن خانواده بـا بـاال رفتـن خطـر خودکشـی در میـان زوجیـن و نوجوانـان ارتبـاط دارد.
در مقایسـه بـا مـردان وزنانی کـه در پیونـد ازدواج هسـتند، مـردان وزنـان مطلقـه بیشــتر از دو برابــر احتمــال اقــدام بــه خودکشــی دارنـد.
۳)ازدواج باعــث اســتفاده کمتــر و طلاق باعــث اســتفاده بیشــتر از الــکل و مــواد مخــدر میشــود؛ مــردان جوانــی کــه ازدواج میکننــد الــکل و مــواد مخــدر کمتــری مصــرف میکننــد کودکانــی کــه بــا خانــواده خــود زندگــی میکننــد کمتــر مرتکــب اســتفاده از مــواد مخــدر میشــوند.
اطلاعات مطالعـه ملـی خانـوار در مصـرف مـواد مخـدر نشـان میدهــد کودکانــی کــه بــا پــدر و مــادر اصلــی خــود زندگــی میکننــد به صــورت قابل ملاحظه ای کمتــر دچــار مصــرف مــواد مخــدر و ســیگار میشــوند.
علــت گرایــش بیشــتر فرزنــدان طلاق بــه مــواد مخــدر را میتوانــد در میــزان بیشــتر فشــار روانــی کــه تحمــل میکننــد ، کنتــرل کمتــر والدیــن و رابطــه ضعیفتــری کــه بــا والدیــن و به ویــژه پدرانشــان دارنــد جســتوجو کــرد.
۴)طلاق رابطـه بیـن فرزنـدان و والدیــن را ضعیفتــر میکنــد. مــادران سرپرســت خانــوار به طــور میانگیــن مناقشــات بیشــتری بــا کــودکان خوددارند
و کمتـر بـر رفتـار آنـان نظـارت میکننــد .
هنگامیکــه بجــه هــای طلاق بــزرگ میشــوند نســبت فرزنــدان عــادی کمتــر بــا والدیــن خــود ارتبــاط نزدیـک دارنـد. ۳۰ %از جوانانـی کــه والدیــن آنهــا طلاق گرفته انـد روابـط ضعیفـی را بـا مــادر خــود گــزارش کرده انــد درحالیکــه ایــن مقــدار بــرای خانواده هــای دســت نخورده فقـط ۱۶ %بـوده اسـت.
این آمـار در مــورد پــدران وضــع بدتــری دارد تــا آنجــا کــه ۶۵ %از جوانانـی کـه والدینشـان از هـم جداشــده اند از روابــط ضعیفــی بــا پدرانشــان خبــر دادنــد ِ ولــی ایــن آمــار بــدون وجــود طـلاق فقــط ۳۹ %بــوده اســت. طلاق مهمتریــن آســیب اجتماعــی در کشــور اســت کــه
افزایــش روزافــزون آن موجــب نگرانیهـای زیـادی شـده اسـت.
درعین حـال کاهـش سـن بلـوغ ، افزایــش فاصلــه زمــان بلــوغ تــا زمــان ازدواج و افزایــش میانگیـن سـن ازدواج بخصـوص در قشــر تحصیلکــرده میــزان طــاق را افزایــش داده و بــه همیـن دلیـل اسـت کـه تلاش بــرای پیشــگیری از طلاق و آموزش هایــی در ایــن زمینــه ضــروری بــه نظــر میرســد.
عواملــی ماننــد تغییــر نگــرش نســبت بــه طلاق به طوریکــه طلاق را بهعنـوان یـکراه حـل قابل تحمـل و آسـان موردتوجـه قرارگرفتـه اسـت به علاوه نقـش زنـان در جامعـه تغییریافته اسـت، تعـداد زنان شــاغل افزایش یافتــه و درنتیجــه استقلال مــادی زنــان را قــادر ســاخته به راحتــی بــه طلاق تــن دهنــد.
از طرفــی بــه خاطــر اینکــه ازدواج بــا نگرانــی در مــورد فرزنــدان همــراه اســت و والدیــن به طــور گســترده ترجیـح میدهنـد صاحـب فرزنـد نشـوند کـه درنتیجـه باعـث سـهولت در طلاق میشـود.
توجــه بــه ایــن نکتــه ضــروری اســت کــه انتخــاب همســر مجــدد بــرای زوجــه پــس از طلاق کمتــر و محدودتــر میشــود کــه فشــارهای روحــی روانــی و حتــی اقتصــادی از عوامــل دخیــل در محــدود شــدن انتخــاب مجــدد همســر توســط زن اســت و همیــن باعــث میشــود در ازدواج بعــدی هــم موفــق نشــود یــا مــورد مناســب را نتوانــد انتخــاب کنـد کـه موجـب سـرخوردگی فـرد میشـود.
بنابرایــن بهتــر اســت نســبت بــه ازدواج کــه شـاید مهمتریـن حادثـه زندگـی هـر انسـانی اسـت تدبیر بیشـتری راه خـرج داد شـاید تنها
آزمایشهـای اولیـه خونـی پزشـکی و فیزیکـی بــرای صــدور ازدواج کافــی نباشــد و مشــاوره و تائیــد ســامت روانــی افــراد و همچنیــن
ســازگاری دو نفــر بــا یکدیگــر کم اهمیت تــر از عوامــل فیزیکــی و زیســتی نیســت.
به جــای ترغیـب جوانــان بــه ازدواج از طریــق بیــان مســائل شــرعی، برشــمردن مزیتهــای تکامــل فــردی حتــی ترغیــب آنهــا از طریــق وامهــای ازدواج، بــرای ایــن امــر مهــم زیرســاختهای اقتصــادی اجتماعــی و فرهنگـی هـر جامعـه را اصـاح کـرد و شـرایط انتخـاب صحیـح همسـر و کسـب مهارتهـای اساســی زندگــی را فراهــم نمــود و بقــول معــروف عــاج واقعــه قبــل از وقــوع کــرد.
در مقایسـه بـا تمـام اشکالات دیگـر زندگـی مشــترک خانوادههایــی کــه توســط پــدر و مــادر خونــی و ازدواجکــرده اداره میشــوند بهتریــن محیــط بــرای فرزنــدان هســتند.
نسیم رحمانی پور
نشریه نوآوران _ انجمن علمی جامعه شناسی دانشگاه اصفهان