خواجه نصیرالدین طوسی از شخصیتهای بزرگی است که نقش سترگی در تاریخ اسلام و به خصوص تاریخ ایران و تشیع داشته اما تا امروز در جهان اسلام بسیار مظلوم واقع شده است و به همین دلیل پنجم اسفندماه به نام “روز بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی و روز مهندسی” نامگذاری شده است.
به گزارش خبرنگار مهر، خواجه نصیرالدین طوسی از اهالی جهرود از توابع قم بوده که در تاریخ ۱۵ جمادی الاول سال ۵۹۷ هجری قمری در مشهد مقدس به دنیا آمد و به همین دلیل مشهور به طوسی است.
خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود.
او به تحصیل دانش، علاقه زیادی داشت و از دوران جوانی در علوم ریاضی و نجوم و حکمت سرآمد شد و از دانشمندان معروف زمان خود شد.
خواجه نصیرالدین طوسی از منظر علامه حلی
اندیشمند بزرگ جهان اسلام، خواجه نصیرالدین طوسی، از جمله افرادی است که بسیار ستایش شده است. بسیاری از بزرگان شیعه، خواجه را مردی اندیشمند، مؤلفی زبردست، صاحب فکری بلند و دارای ذهن دقیق دانسته اند. در این میان علامه حلی از شاگردان خواجه در مورد او می گوید: “خواجه بزرگوار در علوم عقلی و نقلی تصنیفات بسیار دارد و در علوم دین بر طریقه مذهب شیعه کتابها نوشت. او شریف ترین دانشمندی بود که من دیده ام”.
یکی از شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی علامه حلی است و علامه حلی در موقع اجازه دادن به یکی از شاگردانش به نام ابن زهره درباره استادش در همان اجازه نامه چنین می نویسد: “خواجه نصیرالدین طوسی افضل عصر ما بود و از علوم عقلیه و نقلیه مصنفات بسیار داشت او اشرف کسانی است که ما آنها را درک کرده ایم، خدا نورانی کند ضریح او را. قرائت کردم در خدمت او الهیات، شفای ابن سینا و تذکره ای در هیئت را که از تألیفات خود آن بزرگوار است. پس او را اجل محتوم دریافت و خدای روح او را مقدس کند. در آن روزگاری که آوازه دانش خواجه نصیرالدین به اطراف و اکناف رسیده بود، رئیس ناصرالدین محتشم که از دانشوران اسماعیلیه بود به دیدار خواجه مایل شد و او را به قائنات دعوت کرد و مقدم او را بسیار گرامی داشت و خواجه مدتها در آنجا بود و کتاب تهذیب الاخلاق ابن مسکویه را به فارسی ترجمه و شرح داد و بنام “اخلاق ناصری” تألیف کرد.
خواجه نصیر از دیدگاه اندیشمندان اهل سنت
خواجه نصیرالدین طوسی نه تنها در میان اندیشمندان شیعه از جایگاهی والا برخوردار است بلکه دانشمندان اهل تسنن نیز زبان به تمجید این فرزانه سپید سیرت گشوده اند. بزرگان اهل سنت، خواجه را مردی فاضل، پاسدار علم، فروتن، خوش گفتار، خوش برخورد، سیاستمدار، دارای جایگاهی والا و صاحب نظر در مسائل اسلامی دانسته اند و بر مقام بس رفیع این فرزانه سر تعظیم فرود آورده اند.
ابن فَوَطی می گوید: “خواجه مردی فاضل و کریم الاخلاق و نیکو سیرت و فروتن بود و هیچ گاه از درخواست کسی دلتنگ نمی شد و حاجتمندی را رد نمی کرد و برخورد او با همه خوش بود”. ابن شاکر، از مورخان اهل سنت، نیز اخلاق خواجه را چنین توصیف می کند: “خواجه بسیار نیکو صورت و خوش رو، کریم، سخی، بردبار، خوش معاشرت و زیرک بود و یکی از سیاست مداران روزگار به شمار می رفت”.
مقام علمی خواجه نصیرالدین طوسی
تبحر خواجه نصیر در علوم مختلف عصر خویش، بزرگان را بر آن داشته که زبان به ستایش او بگشایند و با القابی چون استاد البشر، افضل علما، سلطان فقها، سرآمد علم، اعلم نویسندگان، عقل حادی عشر و معلم ثالث از او یاد کنند. نه تنها دانشمندان مسلمانان، بلکه غیرمسلمان نیز نتوانسته اند منکر تخصص خواجه در این علوم شوند.
ریاضیات: او در ریاضی عالمی برجسته بود و امروزه نیز در جبر، حساب، هندسه و مثلثات از دانشمندان نامی به شمار می آید. تألیف ۳۵ اثر در موضوع ریاضی، او را به جهان علم شناسانده و دیدگاههای او، مبنای بسیاری از
نظریه های دانشمندان است.
فلسفه:خواجه نصیر در عصری زندگی می کرد که امام فخررازی با تعصب تمام به دیدگاههای فلسفی بوعلی سینا خدشه وارد می ساخت و کسی را یارای ایستادگی در برابر او نبود. از این رو، خواجه پا به میدان مبارزه علمی گذاشت و با نوشتن شرحی بر اشارات بوعلی، تمام شبهه های فخر رازی را پاسخ داد و حیات دوباره ای به فلسفه بخشید.
کلام: موضوع علم کلام، اعتقادات است. خواجه نصیرالدین در این زمینه کتاب تجرید الاعتقاد، محکمترین متن کلامی را به رشته تحریر درآورد. هنوز هم پس از گذشت ۷۰۰ سال، شرحهای مفصلی بر آن نوشته شده، در مجامع علمی تدریس می شود.
فقه و اخلاق: پرداختن به علوم رایج زمان مانند فلسفه، ریاضی، نجوم و طب، خواجه نصیر را از فقه و اخلاق دور نکرد. در فقاهت، او را سلطان فقها نامیدند. در اخلاق نیز با نگارش کتابهایی چون اخلاق ناصری، اوصاف الاشراف، آداب المتعلمین، نکته های اخلاقی ظریفی را بیان کرده است.
ادبیات: ذوق لطیف و طبع ظریف خواجه، او را بر آن داشت تا قلم استوار خویش را در ادبیات و شعر نیز به کار گیرد. کتاب اخلاق ناصری او، از شاهکارهای نثر فارسی است و معیار الاشعار را نیز در علم عَروض تألیف کرد و از قالب شعر برای بیان دیدگاه های خود بهره ها برد.
خواجه نصیرالدین طوسی در خدمت هلاکوخان ایلخان مغول
خواجه نصیرالدین طوسی در تمام امور کشوری و لشکری مغول برای نیل به مقاصد عالیه خود دخالت داشته و تا
اندازه ای که توانست از پیش آمدها و سختیهای ناگوار که متوجه جامعه مسلمانان می شد، جلوگیری می کرد، گاهی با سخنان علمی و زمانی با گفتگوهای مختلف و هنگامی با اندرزهای سیاسی مقاصد مهم اساسی خود را با دست هلاکوخان انجام می داد پیشرفتهای علمی و نوازش فضلا و علما با دست خواجه صورت می گرفت و روی این نظریات روز به روز در دربار هلاکو محبوبتر شده و مورد توجه خاص ایلخان می شد.
خواجه نصیرالدین همیشه اصول مقاصد دینی را نصب العین خود قرار داده و تمام حرکات سیاسی و علمی که شایسته یک مرد دینی آشنا به مصالح اجتماعی و سیاسی اسلامی است به کار می بست. یکی از اقدامات مهم خواجه نصیرالدین طوسی تشویق هلاکوخان به فتح بغداد و برانداختن دودمان عباسی و کشتن خلیفه به دست ایلخان مغول بود.
تأسیس رصدخانه به دست خواجه نصیرالدین طوسی
محقق طوسی به اتفاق کلیه مورخان آن عصر بر عقل هلاکو چیره شده و تا می توانست از قدرت و تسلط او به نفع کشور خود استفاده می کرد و به جهان علم و ادب و ترویج مذهب شیعه اثنی عشری خدمت کرد و به نیروی اراده و تدبیر خود توانست عقاید و آرای خود را به نام دلالتهای فلکی عملی ساخته و از اوهام و خرافاتی که مانند حسام الدین، منجم‌ها به نام نجوم می گفتند، جلوگیری کند.
در اثر نوازشهای محقق طوسی، دانشمندان توانستند با فراغت بال مشغول تألیف و تصنیف و اشتغالات علمی شده و هر کدام در محیط تاریکی که بر اثر فساد اخلاق و کشتارها و خونریزیهای پراکنده، آشفته شده بودند، مشعل فروزانی شده و در تشریح فضائل بکوشند و تا اندازه ای از فساد اخلاق و بیداد گری جلوگیری کنند.
رفتن محقق طوسی به حله برای زیارت شیخ نجم‌الدین ابوالقاسم حلی مؤلف کتاب شرایع الاسلام تأثیر عمیقی در محافل علمی اسلامی کرد و درس عبرتی بود که تا کنون داستان آن بر سر زبانها است.
از جمله اقدامات دیگر خواجه نصیرالدین طوسی که تاریخ هیچ گاه آن را فراموش نخواهد کرد، تأسیس رصدخانه مراغه است که به دست او با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده است.
این رصدخانه از مشهورترین رصدخانه‌های دنیای اسلام ذکر شده و آوازه آن تمام جهان آن روز را فراگرفته و تا کنون با این همه تطورات و تغییراتی که در جهان پدید آمده، باز نام آن رصدخانه هنوز با اسم بانی آن بر سر زبانها است.
به دستور محقق بزرگ طوسی “فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی” معمار معروف آن عصر ساختمان وسیع و با شکوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع کرده و محلی که برای رصدخانه انتخاب شده بود تلی است که در شمال غربی شهر مراغه واقع شده بود و اینک به نام رصدخانه مراغه معروف است.
برای کمک به رصدخانه علاوه بر کمکهای مالی دولت، اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده بود که از عشر آن برای امر رصدخانه و خرید وسایل، اسباب، آلات و کتب استفاده می کرد و در نزدیکی رصدخانه، کتابخانه بزرگ و بسیار عالی ساخته شده بود که در حدود چهارصد هزار جلد کتاب نفیس برای استفاده دانشمندان و فضلا قرار داده بود که از بغداد و شام و بیروت و الجزایر آورده بودند.
در جوار رصدخانه هم یک سرای عالی برای خواجه و جماعت منجمان ساخته بودند و مدرسه علمیه ای برای استفاده طلاب و دانشجویان ساخته شده بود و این کارها مدت ۱۳ سال به طول انجامید، تا اینکه ایلخان هلاکوی مغولی در سال ۶۶۳ درگذشت. با این حال، خواجه تا آخرین دقایق عمر خود مواظبت و اهتمام بسیار کرد که آن رصدخانه و کتابخانه از بین نرود و خللی در کار آنجا رخ ندهد.
بنای رصد خانه مراغه از افراط و تفریط منجمان آن دوره جلوگیری کرده و از اوهام و خرافاتی که به نام دلالتهای فلکی انتشار پیدا کرده بود و مغولان آن را دامن می زدند، جلوگیری کرد.
نام خواجه نصیر بر کُره ماه
یکی از دانشمندان مشهور آمریکا به نام “فاندیک” در یکی از تألیفات خود می نویسد: دانشمندان نجومی اروپا برای هر یک از کوههای کره ماه نامهایی از فضلای جهان را که خدمات شایسته ای به جهان علم کرده‌اند، نامگذاری کرده‌اند، از جمله یکی از کوههای کره ماه به نام خواجه نصیرالدین طوسی نامگذاری شده است.
پژوهشهای اخترشناسی در محافل علمی جهان در خصوص ارتباط اخترشناسی کُپِرنیکی با مکتب مراغه و آگاهی از حق تقدم خواجه نصیر و یاران او، فرصتهای تازه ای برای بازنگری و پژوهشهای ژرف تر در آثار خواجه نصیر و دیگر اخترشناسان اسلامی فراهم کرد تا آگاهیهای بیشتری از شخصیت و اهمیت مقام علمی خواجه نصیر حاصل کنند. از این رو، برای بزرگداشت نام این دانشمند بزرگ و چهره درخشان ایران و جهان و به پاس خدمات ارزنده او در دانش ستاره شناسی و ریاضیات، در نامگذاری جایگاههای شناخته شده در کره ماه، نام او را در نصف النهار ۴۱ جنوبی و مدار صفر آن کره ثبت کرده اند.
ایجاد کتابخانه چهارصد هزار جلدی
از امکانات بزرگ و دست نایافتنی رصدخانه مراغه، کتابخانه آن بود که در تمام کتابهای تاریخی، به مخزن چهارصد هزار جلدی آن اشاره کرده اند. در این کتابخانه، دانشمندان افزون بر دانش نجوم و پژوهشهای مربوط به رصد، به تعلیم و مطالعه علوم دیگر نیز اشتغال داشته اند. این کتابخانه در کنار دیگر تأسیسات آزمایشگاهی، اعتبار و حیثیت یک آکادمی بزرگ علمی را به رصدخانه مراغه بخشیده بود.
آشنایی با برخی کتابهای خواجه نصیر
برخی از کتابهای مشهور خواجه نصیرالدین طوسی می توان به شرح اشارت ابن سینا، تجرید الاعتقاد، التذکره فی علم الهیئت بنام تذکره نصیریه، تحریر المجسطی در هیئت و نجوم، اخلاق ناصری، اوصاف الاشراف در عرفان، الادب ابوخیر للولد الضغیر با اشعار عربی و فارسی ازخود خواجه، جواهر الفرائض اصول علم فرائض و مواریث، اساس الاقتباس در فن منطق، بیست باب در اصطرلاب در علوم غریبه، زیج ایلخانی و مثلثات کروی اشاره کرد.
همچنین رساله ها و کتابهای متعددی در منطق و هیئت از خواجه باقیمانده است. تألیفات خواجه به سال ۱۶۵۲ میلادی به زبان لاتین در لندن به طبع رسیده است و همچنین در مصر و هندوستان و ایران قسمتی چاپ شده است که بعداً با همکاری خواجه دست اندرکار امر رصد شده بودند از قبیل علامه قطب الدین شیرازی، شمس الدین شیروانی، حسام الدین شامی، دامغانی، کمال الدین الابکی، علی بن محمود، نجم الدین اصطرلابی، صدرالدین علی بن خواجه نصیر طوسی که متولی رصدخانه نیز بوده و “فومنجی” چینی و “محی الدین” مغربی و “فریدالدین ابوالحسن بن حیدر بن علی طوسی” از جمله دانشمندان معروف عصر خود در حکمت و عرفان و اشراق بوده و در علم ریاضی و نجوم و رصد کواکب از سرآمدان عصر خود بوده اند.