بهترین مرجع برای آگاهی از ابتداییات جامعه شناسی، امیل دورکیم فرانسوی، پایه گذار جامعه ِ شناسی دانشگاهی است.
در روزگاری که پدیده های مختلف تاریخی و اجتماعی با توسل به مفاهیم روانشناختی یا زیستی توضیح داده میشدند، ضرورت تعریف جامعه شناسی و پافشاری بر استقلال آن برای دورکیم تبدیل به دغدغه شد و این دغدغه طبیعتا در آثار او منعکس شده است.
به بیان بهتر، موضوعات موردتوجه دورکیم تا حدی تحت تأثیر شرایط اجتماعی فرانسه ی آن زمان بوده است. فرانسه ای نه چندان آرام که در پی شکست در جنگ و دگرگونی های سیاسی و صنعتی، آسیبهای اجتماعی گوناگونی را تجربه میکرد.
این شرایط دورکیم را به سمت چارچوب ِ بندی تفکرات اجتماعی ِ پیشین سوق داد تا بتواند به شناخت بهتر شرایط اجتماعی و آنچه «جامعه» نامیده میشد دست یابد. امروز با اینکه بیش از یک قرن از مرگ دورکیم میگذرد نظرات او قسمت اساسی از تفکر جامعه شناختی و روش نگاه به امور اجتماعی را در بر میگیرد.
یک دستاورد امیل دورکیم، برقراری کرسی دانشگاهی برای جامعه شناسی است. به عبارت دیگر امروزه هردانشجوی جامعه شناسی در هر کجای جهان در دل این دستاورد دورکیم مشغول به تحصیل است.
او به عنوان بنیانگذار جامعه شناسی دانشگاهی، تلاش کرد تا مفهوم امر اجتماعی و حوزه ی شناخت علم جامعه شناسی را هر چه بیشتر مشخص کند.
در «قواعد روش جامعه شناسی» که درخشان ترین کتاب دورکیم در اثبات ضرورت جامعه شناسی و سرشت خاص این حوزه ی تفکر است، دورکیم تلاش میکند تا مواد تفکر جامعه شناسی را توضیح دهد.
در همین راستا، دغدغه ی دورکیم برای معرفی واقعیت(social fact) اجتماعی نمونه ی کم نظیری از اعتقاد یک متفکر به هویت مستقل جامعه از افراد است؛ اول آنکه واقعیت اجتماعی مسئله ای بیرونی و اجباری است.
هیچ یک از ما در شکل گیری نهادهایی که امروزه در دلشان زندگی میکنیم نقشی ایفا نکردهایم؛ بنابراین جامعه و امر اجتماعی به فرد مقدم است و اصالت دارد. اینطور نیست که جامعه حاصل جمع افراد و روانهای فردی باشد؛ بلکه موجودیتی پایدار و مستقل دارد که روان افراد را در بر میگیرد.
اثرگذاری جامعه چیزی است که دورکیم در هر حوزه ای آن را دنبال میکند.« در صور بنیانی حیات دینی» دورکیم توضیح میدهد که چگونه اثرگذاری جامعه در اساسی ترین فکرهای بشر مثل زمان، مکان، علیت و … (که دورکیم آنها را مقولات مینامد) قابل پیگیری است.
در این راستا او توضیح میدهد:« جامعه نمیتواند امر مربوط به مقولات را به عهده ی داوری های فردی بگذارد.
به همین دلیل است که ما حتی اگر بکوشیم تا از قید این مفهوم های بنیادی رها شویم در همان حالت نیز احساس خواهیم کرد که به کلی آزاد نیستیم و چیزی وجود دارد که در برابر خواست ما مقاومت میکند.» واضحا ما در فضایی اجتماعی متولد شده ایم که قبل از ما وجود داشته است و از کودکی ما را پرورش داده و نقشها و تمایلات ما را شکل بخشیده است. جامعه با دو بازوی قدرتمند خود، نهاد دین و نهاد آموزش، به انجام این کارکرد اساسی میپردازد.
اکنون با نام بردن از دین و آموزش میتوانیم پا را یک گام جلوتر بگذاریم. انسجام اجتماعی یکی دیگر از دغدغه های همیشگی تفکر دورکیم است. برای او مهم است که چه چیزهایی موجبات یکپارچگی و هماهنگی فکری جامعه را فراهم میکنند.
آرا و نظرات دورکیم در دو حوزه ی دین و آموزش و پرورش نیز از همین دغدغه ی اصلی او سرچشمه میگیرند. « در صور بنیانی حیات دینی» دورکیم به بحث در این مورد میپردازد که دین اولیه (توتم پرستی) از طریق تقسیمات و طبقه بندی اشیاء در میان گروه ِ های مختلف قبیله(کلان ها) درواقع در حال ایفای نقش انسجام دهنده ی خویش است. به عقیدهی او این کارکرد در ادیان پیشرفته تر نیز حاضر بوده و درواقع نهاد دین، تأمین کننده ی انسجام موردنیاز جامعه است.
حتی در «خودکشی » که نام کتابی دیگر از کتب دورکیم است، او بهبررسی میزان خودکشی در گروه های متفاوت دینی و اجتماعی میپردازد و تا آنجا پیش میرود که خودکشی را بر حسب چگونگی رابطه اش با انسجام اجتماعی به انواع مختلف تقسیم بندی میکند.
نام دورکیم تا حد بسیار زیادی قرین با جامعه شناسی است. پس از گذشت بیش از صد سال از مرگ دورکیم او هنوز یکی از مهمترین متفکرانی است که استقلال جامعه شناسی از حوزه های دیگر (مانند فلسفه و روانشناسی) و واقعی بودن و کاربردی بودن آن را برای ما توضیح میدهد.
از این رو مطالعه ی دورکیم – مخصوصا در جوامع تفکرستیزی مانند جامعه ی امروز ایران- اهمیتی دوچندان مییابد چراکه میتوان به این وسیله از حقانیت این حوزه ی اندیشه در برابر بیتوجهان به آن دفاع کرد.
فراموش نکنیم که چارچوب کلی نگاه دورکیم و میراث فکری او برای درک مفهوم ”جامعه“ هنوز از قوّت برخوردار بوده و ارزش میراث فکری دورکیم برای جامعه شناسی همچنان پررنگ است.
حسین کاشف
نشریه نوآوران _ انجمن علمی جامعه شناسی دانشگاه اصفهان